Podstawową przyczyną wojny polsko-bolszewickiej były geopolityczne oraz ideologiczne plany rządzących w Rosji od 1917 roku bolszewików. Aby utrzymać władzę, należało zdobyć Europę i zniszczyć cywilizację zachodnią, rozszerzyć zbrodniczą ideologię marksistowską na Starym Kontynencie. Była to inwazja obcej cywilizacji i obcej kultury. Pierwszym etapem planu było zniszczenie rodzącej się polskiej państwowości. Oddziały Armii Czerwonej (Dywizja Witebska) od połowy listopada 1918 roku zajmowały tereny litewsko-białoruskie. W obliczu zagrożenia polska ludność Wileńszczyzny, Mińszczyzny i Grodzieńszczyzny organizowała ochotnicze oddziały Samoobrony litewsko-białoruskiej, których zadaniem było przejęcie politycznej kontroli na tych obszarach z rąk okupantów niemieckich, przed nadejściem bolszewików.

Zmagania o kresy północno-wschodnie były jednym z najistotniejszych elementów wojny polsko-bolszewickiej (1919–1921) oraz przyczyną wrogości pomiędzy Litwą i Rzeczpospolitą. Ludność polska dominowała tutaj kulturowo, a racje historyczne stanowiły silne wsparcie jej politycznych dążeń. Państwo polskie miało także obowiązek niesienia pomoc rodakom dążącym do połączenia się z ojczyzną w chwili restytuowania się państwa polskiego w 1918 roku, o czym mówiła uchwała Sejmu Ustawodawczego z 4 kwietnia 1919 roku.
   
Walka o Wilno rozpoczęła się w Nowy Rok (1919). Zorganizowaną na wzór regularnych oddziałów Wojska Polskiego Samoobroną Litwy i Białorusi dowodził gen. Władysław Wejtko. Formacje te stanowiły zawiązek późniejszych 85. i 86. Pułków Piechoty oraz 13. Pułku Ułanów Wileńskich. W czasie krótkiego, lecz zaciętego boju sprawnie opanowano miasto. Ale wkrótce Samoobrona uległa przeważającym liczebnie regularnym oddziałom Armii Czerwonej (Dywizja Witebska), które od 6 stycznia 1919 roku okupowały miasto. Część oddziałów Samoobrony przeszła do działań partyzanckich. Wydarzenia te stały się początkiem dwuletniej wojny polsko-bolszewickiej.
  
W ciągu marca 1919 roku trwały nieustanne walki pomiędzy oddziałami polskimi i bolszewickimi. Przełom w sprawie pomocy Wileńszczyźnie i Mińszczyźnie nastąpił na początku kwietnia 1919 r. Józef Piłsudski przy poparciu polskich elit politycznych Wileńszczyzny postanowił wyzwolić ten obszar spod okupacji bolszewickiej Zamierzano zorganizować wybory i powołać w Wilnie rząd z udziałem przedstawicieli miejscowej ludności. Przygotowania do polskiej ofensywy militarnej trwały do 15 kwietnia. Piłsudski osobiście kierował akcją.

Idea operacji wileńskiej polegała na zajęciu Wilna głównym uderzeniem (zagon kawaleryjski) oraz Lidy, po której opanowaniu zabezpieczone stałyby się tyły ugrupowań skierowanych na Wilno. 16 kwietnia o świcie wojska polskie wyruszyły do ataku. Już następnego dnia, rankiem 17 kwietnia, po zaciętych walkach opanowano Lidę. 18 kwietnia Polacy zdobyto Nowogródek, broniony przez polskich komunistów. Tego dnia rozpoczął się atak na Baranowicze, w których stacjonowali żołnierze bolszewiccy pochodzenia chińskiego i marynarze. Miasto opanowano 19 kwietnia. Od rana 19 kwietnia rozpoczął się decydujący bój o Wilno. Walkom towarzyszyła przychylność i entuzjazm polskich mieszkańców miasta. Walki ustały całkowicie 21 kwietnia. 22 kwietnia 1919 r. Naczelnik Państwa wydał odezwę do mieszkańców „byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego”. Była ona związana ideą federacyjną. Do połowy sierpnia 1919 roku wyzwolono także Mińszczyznę (Mińsk zdobyto 11 sierpnia).
   
Jednak już następnego roku lipcowa ofensywa Michała Tuchaczewskiego na froncie litewsko-białoruskim w krótkim czasie doprowadziła do załamania się polskiej obrony. Działaniom militarnym towarzyszyły zbiegi polityczne. Chcąc zapewnić sobie neutralność Litwy, a nawet pomoc w toczącej się wojnie z Polską, już 12 lipca rząd moskiewski zawarł traktat z rządem w Kownie, przyznając Litwie obszary, do których nie posiadała żadnych praw (m.in. Wilno, Suwałki, Augustów). 14 lipca bolszewicy zdobyli Wilno.
   
Niechęć aliantów do rozszerzenia granic państwa polskiego na wschodzie skłoniła Piłsudskiego do prowadzenia polityki faktów dokonanych. Zadanie zdobycia Wilna na drodze pozorowanego buntu Dywizji Litewsko-Białoruskiej przeciwko Naczelnemu Wodzowi powierzył gen. Lucjanowi Żeligowskiemu. 8 października grupa gen. Żeligowskiego (czyli Grupa „Bieniakonie”) wyruszyła z okolic Woronowa na Wilno. W oddziałach złożonych niemal wyłącznie z mieszkańców ziem litewsko-białoruskich panował entuzjazm i wola walki.
   
Wojska polskie nie napotkały po drodze niemal żadnego oporu. Oddziały litewskie wycofały się, a garnizon litewski opuścił Wilno. 9 października między godziną 15:00 a 16:00 Polacy dotarli do przedmieść miasta od strony Zwierzyńca. 12 października gen. Żeligowski ogłosił utworzenie Litwy Środkowej, następnie powołał Tymczasową Komisję Rządzącą i zapowiedział zwołanie sejmu, który zadecydować miał o dalszych losach nowego organizmu państwowego.

Trwające do końca listopada 1920 roku walki zakończyły się podpisaniem rozejmu (29 listopada). Wkrótce nastąpiły rozstrzygnięcia polityczne decydujące o losach Wileńszczyzny i samego Wilna. Litwę Środkową z woli większości mieszkańców tego regionu i za polityczną aprobatą przywódców Litwy Środkowej, decyzją sejmu wileńskiego podjętą 20 lutego 1922 roku, wcielono do Rzeczypospolitej. Sejm Ustawodawczy uchwałą z 24 marca 1922 roku uznał i zaaprobował powyższą decyzję, uchwalając 6 kwietnia tego roku objęcie władzy państwowej nad Ziemią Wileńską – jak określono w ustawie Litwę Środkową. Na jej obszarze w II Rzeczypospolitej utworzono województwo wileńskie. 

Dalej